Kuźnica – w czasach nowożytnych
Tereny obecnego powiatu sokólskiego w odległych czasach zamieszkiwali przez kilka wieków Jadźwingowie, którzy pochodzeniem, obyczajami, językiem i religią zbliżeni byli do Litwinów, Żmudzinów i Prusaków. Z północy i ze wschodu graniczyli z Litwą. Kraj pokryty był obszernymi leśnymi kniejami i nieprzebytymi błotami.
W drugiej połowie XIII wieku, Jadźwingowie, przestali istnieć jako samodzielny szczep, natomiast teren obecnej ziemi kuźnickiej wszedł w skład księstwa grodzieńskiego, następnie do roku 1414 w skład powiatu grodzieńskiego, stanowiącego część południową województwa trockiego.
W XV wieku rozpoczęto ponowne zasiedlanie puszcz zamieszkiwanych wcześniej przez Jadźwingów z trzech kierunków: od wschodu, południa i zachodu. Traktat zawarty w 1422 r. nad jeziorem Melno koło Grudziądza uznał prawo książąt litewskich do tychże ziem.
W latach 1469-1476 pas lasów, ciągnący się od błot poleskich przez Narew, Biebrzę i dalej przez ziemie zamieszkiwane przez Jadźwingów, został podzielony na terytoria zwane puszczami. Puszcze podległy poszczególnym zakonom i dworom panującym. W ten sposób wyodrębniono Puszczę Grodzieńską, graniczącą od północy z Puszczą Prytuńską, a od południa z Puszczą Białowieską. Na zachodzie granica przebiegała wzdłuż rzek: Brzozowej, Czarnej i Sokołdki. Poddani mieszkający w pobliżu grodów, zamków i dworów otrzymali prawo do korzystania z zasobów puszczy, tj. siana, drzew, miodu i ryb, ale tylko do puszczy znajdującej się w obrębie danego zamku lub dworu.
W końcu XV wieku posiadacze tzw. „wchodów” do puszczy mogli w niej przebywać tylko na podstawie pisemnego zezwolenia od leśniczego lub podleśniczego. Do pilnowania leśnych bogactw powołano stałą służbę osacką, uposażoną w ziemię, wolną od świadczeń na rzecz dworu. Korzystne warunki geograficzno – przyrodnicze w dorzeczu Łosośny przyciągały pasterzy, kosiarzy trawy, rybaków, bartników, drwali itp..
Zanim jeszcze zaczęto organizować gospodarcze wykorzystanie puszcz przez dwory panującego, ludność mieszkała stale pod Grodnem. Teren Kuźnicy i okolic w końcu XV wieku zasiedlony był przez ludność ruską i litewską znad Niemna. Uciążliwość, jaką stwarzała droga z miejsca zamieszkania do rewiru puszczy, stała się przyczyną zakładania stałych siedzib ludzkich w wybranych punktach puszczy. Rozwinięcie osadnictwa w górę rzeki Łosośny przyczyniło się do utworzenia w XV wieku nowej drogi, zwanej Wielką Drogą Królewską, przez Sokołdę, Czarną i Tykocin.
W czasach nowożytnych, w powiecie grodzieńskim w dolinie rzeki Łosośny – dopływie Niemna, funkcjonowały dwie miejscowości o nazwie Kuźnica.
Kuźnica – majątek szlachecki
Kuźnica, majątek szlachecki rodziny Mieleszków (Mieleszkowiczów), położony w powiecie grodzieńskim, w dolinie po prawej stronie rzeki Łosośny – dopływu Niemna. Właścicielem wspomnianej posiadłości ziemskiej był – Fedko Hawryłowicz Mieleszko pisarz kancelarii litewskiej Aleksandra Jagielończyka, dyplomata specjalizujący się w sprawach mołdawskich, cześnik hospodarski a potem horodniczy grodzieński. W 1505 r. Fedko Hawryłowicz Mieleszko uzyskał przywilej konfirmacyjny, potwierdzający kilkanaście drobnych nadań i aktów kupna w powiecie grodzieńskim. W 1505 r. Fedko Hawryłowicz Mieleszko uzyskał przywilej konfirmacyjny, w którym władca potwierdził mu kilkanaście drobnych nadań i aktów kupna w powiecie grodzieńskim. W 1541 r. bracia Michał, Olechno i Iwan Fedorowicz-Mieleszko sprzedali królowej Bonie młyn na rzece Łosośnie. Majątek Kuźnica nazywany był zamiennie Wojnowcami – od nazwy należącej do niego wsi. W 1556 r. w majątku Kuźnica istniała cerkiew pod wezwaniem „Św. Trójcy”. Cerkiew była dworska a budynek świątyni i dom popowski należał do Mieleszków. W 1690 r. majątek Kuźnica został podzielony na dwie części – jedną z nich posiadaniem objął Karol Micuta a drugą Adam Micuta. W 1704 r. – Krzysztof Micuta, podkomorzy grodzieński podarował bazylianom z Supraśla fundusz cerkwi kuźnickiej.
W 1721 r. w miejscu dawnej cerkwi unickiej rozpoczęto budowę klasztoru Bazylianów ufundowanego przez Micutów. W 1795 r. – kościół bazylianów kuźnickich p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego należał do dekanatu grodzieńskiego w diecezji metropolitalnej. Kuźnickie zgromadzenie podporządkowane było klasztorowi supraskiemu. W 1832 r. nastąpiła likwidacja klasztoru kuźnickiego na mocy ukazu cara Mikołaja I. W 1839 r. zabudowania poklasztorne przejęła cerkiew prawosławna. W 1945 r. na miejscu starej drewnianej cerkwi wzniesiono istniejącą do dziś nową murowaną cerkiew.
Kuźnica – królewskie miasteczko
Do końca XV wieku całe górne dorzecze Łosośny, aż do włości Odelskiej pozostawało pokryte obszarami leśnymi. Na przełomie XV i XVI wieku oprócz wielkich dworów oraz wsi służebnych pod Grodnem i w dolnym biegu wspomnianej rzeki, na terenie Puszczy Grodzieńskiej mieszkała jedynie nieliczna ludność chłopska. Skupiała się ona w małych osadach, obejmujących nieraz jedno gospodarstwo obciążone daninami lub służebnościami. Było to tzw. „osadnictwo jednodworcze”, składające się z drobnych gospodarstw „dożywotników” królewskich. Osadnictwo rozmieściło się głównie w rejonie osady Kuźnica i środkowego dorzecza Łosośny oraz na południe od Grodna, między innymi w okolicach włości indurskiej i odelskiej.
Kuźnica – chronologia dziejów
1385-1413 r. – zawarto tzw. „unię krewską” (1385 r.), ziemie pomiędzy Grodnem, a Wasilkowem weszły w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Początkowo tereny te należały do Księstwa Grodzieńskiego. W 1387 r. utworzono biskupstwo wileńskie i nasze tereny przydzielono do dekanatu grodzieńskiego w diecezji wileńskiej. Od 1413 r. nasze tereny należały pod względem administracyjnym do powiatu grodzieńskiego w ramach województwa trockiego.
1508 r. – wzmiankowana jest w źródłach rudnia Kuźnica, która dała początek założonej przy niej osadzie, przekształconej później w miasteczko. Nazwa wskazuje na istnienie zakładu hutniczego posługującego się tanim paliwem drzewnym, gdzie w specjalnych piecach hutniczych, tzw. kuźnicach, wytapiano żelazo z rudy darniowej, której zasoby występowały w okolicach Kuźnicy, Kowali, Saczkowiec i Kuścina.
1525 r. – po włączeniu Mazowsza do Korony nabrała znaczenia droga z Grodna przez Kuźnicę, Sokołdę do Knyszyna i Tykocina, co przyśpieszyło proces osadniczy.
1536 r. – Jerzy Jackiewicz Zelepucha, namiestnik łabieński, molawicki, żorosławski i kwasowski, leśniczy grodzieński na polecenie królowej Bony założył miasteczko na lewym brzegu rzeki Łosośny na przeciw położonego po drugiej stronie rzeki dworu Mieleszków. Jednocześnie nadał jego mieszkańcom prawo do szynkowania miodu, piwa i gorzałki oraz prawo do organizacji cotygodniowego targu. Przez miasto przebiegała wielka droga królewska z Litwy przez Grodno, Knyszyn, Łomżę do Korony. Kuźnica posiadała port rzeczny, którym spławiano do Niemna płody rolne i leśne.
1545 r. – król Zygmunt Stary ufundował w Kuźnicy pierwszy drewniany kościół rzymsko-katolicki wzniesiony z drzewa modrzewiowego.
1546 r. – nastąpiło potwierdzenie praw miejskich nadanych Kuźnicy przez królową Bonę.
1577 r. – zanotowano pierwszą wzmiankę o Żydach, jednakże w większej liczbie osiedlili się w miasteczku oraz okolicy w XVII wieku.
1632 r. – w Kuźnicy istniał przykahałek przyporządkowany gminie w Grodnie co sugeruje, już wówczas istnienie bożnicy, łaźni oraz cmentarza żydowskiego. Żydzi dzierżawili dwa młyny w kluczu kuźnickim, kapszczyznę oraz targowe w miasteczku i okolicznych wsiach. Ponadto posiadali przywilej na wolność pędzenia wódek, warzenia piwa i miodu. W miasteczku stanowili grupę stosunkowo zamożną, przywiązaną do swojej religii i tradycji.
W ówczesnym czasie rozplanowanie miasteczka było typowe:
– kwadratowy rynek, przecięty rzeczką Żwegrą zwaną też Krynicą,
– 4-5 odchodzących od rynku ulic: Grodzieńska, Knyszyńska, Dworna (Nowodworska) i Łososiańska,
– od zachodu: rzeka Łosośna, a tuż za nią majątek szlachecki Kuźnica,
– od wschodu: okalające miasto wzgórza,
– zabudowa sieci ulicznej i mieszkalnej skoncentrowana była w kierunkach północ-południe,
– wzdłuż doliny rzeki Łosośny przebiegał trakt królewski z Grodna do Knyszyna i Goniądza,
– na północny zachód od miasta znajdował się dwór królewski (z czasów Bony).
W latach 1655-1662 ziemie grodzieńszczyzny były miejscem walk i potyczek oraz przemarszu wojsk i rekwizycji wojskowych:
– 1655-1657 najazd szwedzki,
– 1656-1657 najazd Siedmiogrodzian,
– 1658-1660 insurekcja moskiewska,
– do roku 1662 przemarsze wojsk litewskich i koronnych.
1669 r. – Aleksander Sapieha wskazuje na przynależność kościoła w Kuźnicy do dekanatu grodzieńskiego, bez określenia go filialnym. Taki stan rzeczy wskazuje, że Kuźnica w owym okresie była już samodzielną parafią.
1679 r. – zostają uregulowane stosunki pańszczyźniane. „Ustawa generalna” dla ekonomii grodzieńskiej, znosi folwarki i prace pańszczyźnianą oraz wprowadza czynsze.
1679-1680 r. – Kuźnica jawi się jako niewielka osada, wyglądem przypominająca wieś, która spełniała rolę ośrodka targowego, administracyjnego i kultu religijnego. W miasteczku znajdowało się kilka karczm oraz niewielka liczba rzemieślników pracujących na potrzeby rynku lokalnego oraz nastawiona na obsługę ruchu komunikacyjnego. Inwentarz informuje o wybieranym przez mieszczan wójcie. Mieszczan kuźnickich od mieszkańców włości odróżniało także: „zwolnienie od wszelkich ciężarów, podwód, dwornych tłok i robót”. Mieszczanie zobowiązani byli jedynie do opłacania czynszów z placów, włóki morgów miejskich, opłat targowych i od propinacji. Do ich obowiązków należała także naprawa stawów i grobel oraz parkanów w bażantarni królewskiej znajdującej się w pobliskich Podlipkach. Czynny był także port rzeczny.
1709-1711 r. – „na naszych terenach” grasowała dżuma, która pochłonęła około 2/3 ludności. Silne mrozy spowodowały wymarznięcie ozimin oraz zwierzyny. Wiosną zaś przyszły ulewy trwające przez kilka miesięcy. Nastał głód, który sprzyjał rozwojowi zarazy. Zdarzało się, że w niektórych wsiach nikt nie pozostał przy życiu.
1765-1780 r. – w tym okresie wybudowano drewniany most na Łosośnie w pobliżu Kuźnicy. W celu podniesienia poziomu gospodarczego w ekonomii Antoniego Tyzenhauz (podskarbia Wielkiego Księstwa Litewskiego), budowano: browary, gorzelnie, cegielnie, tartaki, folusze, młyny, osuszano łąki, zmieniano nieużytki na pola uprawne, zakładano chmielniki. Dzierżawca, dbając o wygląd ekonomii zakładał ogrody, budował dwory ekonomiczne lub remontował stare zabudowania dworskie. Troszczył się nie tylko o miasta i dwory królewskie, ale dbał również o wsie ekonomiczne. Nastąpiła też znaczna zmiana położenia mieszczan, którzy zostali obciążeni ulicznymi powinnościami roboczymi na rzecz miasta i dworu kluczowego. Miasto Kuźnica administracyjnie przynależne było do klucza kuźnickiego w Guberni Sokólskiej i Ekonomii Grodzieńskiej. Klucz kuźnicki obejmował: miasto Kuźnicę, wsie Kowale, Starowlany, Klinczany, Iwanowce.
1775 r. – w pobliżu dworu królewskiego, w miejscu gdzie stał drewniany młyn, zbudowano trzypiętrowy kamienny gmach młyński, w którym mieściła się początkowo fabryka sukna „Prądki”. Gmach ten przerobiono w późniejszym okresie na osadę młyńską.
Zdjęcie 1. Młyn, Łosośna Wielka – 1792 r.
1781 r. – parafia Kuźnica w dekanacie Grodzieńskim liczyła 2.240 osób. Przy kościele funkcjonowała szkoła parafialna, do której uczęszczały dzieci szlachciców, mieszczan i włościan. Nadania królewskie dla administratora dóbr królewskich Heronima Wołłowicza zobowiązywały proboszczów do spełniania darmo posług duchownych, utrzymywania organisty, szpitala dla chorych i ubogich oraz „bakałarza” do uczenia dzieci.
1782 r. – w Kuźnicy „odnotowano kościół drewniany gontami kryty stary reperacji potrzebujący”
1784 r. – z opisu parafii kuźnickiej dowiadujemy się o istnieniu murowanego młyna ekonomicznego. Zachował się także opis gościńca z Kuźnicy do Grodna: był „prosty, drzewami osadzony, górzysty, piaszczysty”. Podobnie droga w kierunku Sokółki była „wielka, szeroko, wytykana różnego gatunku drzewiną, wcale dobra, choć po większej części górzysta i piaszczysta, choć na groblach i mostach dość wygodna”.
1795-1807 r. – po III rozbiorze Polski Kuźnica jako miasto koronne wraz z okolicami należała do Prus Wschodnich, parafia kuźnicka weszła w skład diecezji wigierskiej. W wyniku rozbiorów stracił znaczenie trakt Kuźnica-Grodno. Zapewne zboże spławiano Łosośną do Niemna. Rozbudowano licznie administrację, obejmując wszystkie dziedziny życia ludności, regulując rygorystycznie drobiazgowymi przepisami. Znacznie podwyższono podatki. Ludność do zaborców odnosiła się niechętnie a wręcz wrogo. Stosunek ten był spowodowany ogromnym obciążeniem podatkowym, biurokracją oraz wprowadzeniem języka niemieckiego do szkolnictwa, sądownictwa i administracji. W tym okresie w okolicy Kuźnicy osiedlały się rodziny niemieckie. Masy ludności żydowskiej zaczęły się osiedlać w graniczących z Rosją miasteczkach między innymi w Kuźnicy i w okolicznych wsiach, ciągnąc zyski ze szmuglu.
1807 r. – po rozgromieniu Prus przez Napoleona z prowincji Nowych Prus Wschodnich na wschód od Narwi i Biebrzy powstał tzw. Obwód Białostocki, który Napoleon darował Rosji „na wieczną własność”. Obejmował on powiaty: drohiczyński, bielski, białostocki i sokólski. Kuźnica znalazła się w powiecie sokólskim tego obwodu i przeszła pod zabór rosyjski, w którym pozostała do roku 1915.
1824 r. – w inwentarzu pierwsza wzmianka o istnieniu nowego cmentarza wytyczonego za miastem na wzniesieniu w sąsiedztwie dzielnicy żydowskiej.
Zdjęcie 2. Cmentarz katolicki w Kuźnicy – 1945 r.
1832 r. – został zlikwidowany zakon bazylianów w Kuźnicy, a kościół bazyliański przekształcono na cerkiew prawosławną. Do roku 1832 ludność prawosławna rekrutowała się tylko z administracji i wojska. W 1839 r. nastąpiła kasacja ukazem carskim unii na terenie zaboru rosyjskiego, zabudowania poklasztorne przejęła cerkiew prawosławna.
1842 r. – władze carskie zmieniły uposażenie kościołów poprzez konfiskatę wszystkich funduszy kościelnych ziemskich i pieniężnych, a w ślad za tym fundusz kuźnicki uległ kasacji. W dniu 18.12.1842 r. obwód białostocki został włączony do guberni grodzieńskiej, tracąc cechy odrębności administracyjnej, którą dotychczas posiadał. Kuźnica weszła w skład Guberni Grodzieńskiej.
1848 r. – zlikwidowano archidiakonat białostocki, a jego teren łącznie z parafią kuźnicką włączono do diecezji wileńskiej. W tym roku zaraza ponownie dokonała największych spustoszeń w miasteczku Kuźnicy, Wołkuszu i Dziemitkowie.
1860-1864 r. – został wybudowany obecny murowany kościół w oparciu o plany z czasów pruskich. Autor projektu jest nieznany. Budowniczym świątyni był ksiądz Adam Pisanko.
grudzień 1862 r. – Kuźnica uzyskuje połączenie kolejowe w kierunku Grodna i Białegostoku (odcinek linii kolejowej Warszawsko – Petersburskiej). Po kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, była to druga linia kolejowa położona częściowo na ziemiach Królestwa Polskiego. W aktach odnotowano, że w Kuźnicy znajduje się: „urząd stanowy, pocztowa stanica, etapowy dom przestępców i aresztantów, nieduża ładna prawosławna cerkiew i parafialny kościół katolicki”.
1884 r. – w Kuźnicy istniały 3 domy modlitw w tym jeden murowany. Dzielnica żydowska zlokalizowana była przy ul. Knyszyńskiej w granicach obecnych ulic: Sokólskiej, Kopernika i 11-go Listopada. Żydzi mieszkali wokół rynku, w sąsiedztwie stacji kolejowej oraz przy ul. Łososieńskiej, Targowej, Nowodzielskiej i Sidrzańskiej. Cmentarz żydowski znajduje się na wzgórzu nad rzeką Żwegrą. Rabinem w Kuźnicy w tym czasie był Ajzyk Lejb Stolar.
Zdjęcie 3. Synagoga w Kuźnicy – 1936 r.
Zdjęcie 4. Wnętrze Synagogi w Kuźnicy w latach 30-tych
1895-1899 r. – staraniem ks. A. Bilmina dokończono budowę ogrodzenia cmentarza przy kościele parafialnym, sprowadzono do ołtarza głównego nowy obraz Matki Bożej Częstochowskiej. W 1896 r. sprowadzono z Westwalii dwa dzwony.
Zdjęcie 5. Kościół w Kuźnicy – 1897 r.
Zdjęcie 6. Plac przy Kościele w Kuźnicy – 1900 r.
sierpień 1915 r. – powiat sokólski, w tym Kuźnica znalazła się pod okupacją wojsk niemieckich. Po ustąpieniu Rosjan w pierwszych tygodniach okupacji niemieckiej okoliczne lasy wycinała masowo ludność miejscowa. Rządy rosyjskie zostawiają po sobie jak najgorszą pamięć. Kierując się względami narodowościowymi i religijnymi nie dbały one o rozwój gospodarczy miasteczka Kuźnicy. Rosjanie znieśli unię, zmuszając do przejścia na prawosławie, prowadząc usilną rusyfikację miejscowej ludności. Stan miasteczka szczególnie w osiedlu zamieszkałym przez Żydów, pozostawał w najwyższym stopniu zaniedbany. Wielki ciężar dla miejscowej ludności stanowiła 25-letnia służba w carskim wojsku, odbierająca żywicieli rodzinom. W okolicy istniały przez długie lata szajki koniokradów, działając nieraz w porozumieniu z władzami. Administracja była sprzedajna i wyzyskiwała miejscową ludność.
Zdjęcie 7. Budynek kolejowy – 1915 r.
Zdjęcie 8. Obóz jeniecki – 1915 r.
1 styczeń 1917 r. – w parafialnych księgach metrykalnych z dniem 1.01.1917 r. zaczęto dokonywać wpisów w języku polskim.
Zdjęcia 9-11. Mieszkańcy Gminy Kuźnia w latach 20-tych
listopad 1918 r. – Niemcy opuścili powiat sokólski, w tym miasteczko Kuźnicę. Po paru tygodniach wrócili ponownie. Ostatecznie odeszli w końcu kwietnia 1919 roku (cały powiat sokólski był wolny). Kuźnica posiadała elektryczność – 150 lampek.
luty 1919 r. – Kuźnica znalazła się w granicach niepodległego Państwa Polskiego.
sierpień 1919 r. – na mocy sierpniowej uchwały RP utworzono województwo białostockie, które skupiało powiaty byłej guberni: łomżyńskiej, suwalskiej i grodzieńskiej. Kuźnica znalazła się w obszarze województwa białostockiego. Założono sieć szkół powszechnych.
lipiec 1920 r. – do Kuźnicy wkroczyli Bolszewicy. Dwumiesięczna ich okupacja zaznaczyła się morderstwami i zniszczeniami.
wrzesień 1920 r. – walki w okolicach Kuźnicy były początkiem Bitwy Niemeńskiej o Grodno i Lidę.
1921 r. – w wyniku zniszczeń wojennych z okresu I wojny światowej w latach 1914-1918 oraz wojny bolszewickiej 1920 r.. Kuźnica utraciła prawa miejskie. W roku 1921 zamieszkiwało w Kuźnicy 1.075 osób, w tym 450 Żydów.
Zdjęcie 12. Obchody rocznicy odzyskania niepodległości – 1920 r.
1934 r. – według stanu na dzień 1.01.1934 r. w gminie gęstość zaludnienia na 1 km2 wynosiła 43.2 osoby, a liczba ludności wiejskiej na 100 ha ziemi użytkowanej rolniczo stanowiła 54,9 osoby. Powierzchnia gminy obejmowała 231,7 km2, ludność 10.655 osób. Liczba sklepów 33, w tym 3 chrześcijańskie. W Kuźnicy ludność żydowska trudniła się handlem i rzemiosłem. Mieszkało tu 550 Żydów. W osadzie funkcjonowały 2 sklepy z manufakurą oraz materiałami żelaznymi. Towar do sklepów spożywczych zazwyczaj dostarczany był z Grodna. Restauracji w powiecie było 10, w tym w osadzie jedna. Skład zbożowy w Kuźnicy miał obroty roczne do 200.000 zł. Ruch o charakterze handlowym w miasteczku położonym przy drodze bitej Białystok-Grodno utrzymywał się na średnim poziomie. Poza spółdzielnią „Rolnik” w Sokółce istniały dwie mniejsze spółdzielnie handlowe. Jedną z nich była niewielka spółdzielnia w Kuźnicy, która rozwijała się bardzo wolno.
1936 r. – według stanu na dzień 1.01.1936 r. w Kuźnicy odnotowano 55 warsztatów, w tym 13 chrześcijańskich i 42 żydowskie. Na terenie gminy i osady, rzemiosłem trudniły się 64 osoby.
Zdjęcie 13. Kuźnica, ul. Sokólska – 1936 r.
Zdjęcie 14. Kuźnica, ul. Grodzieńska – 9 lipca 1938 r.
1938 r. – na dzień 1.10.1938 r. w gminie kuźnickiej funkcjonowało 20 szkół powszechnych oraz jedna szkoła żydowska z siedzibą w Kuźnicy. W szkołach żydowskich językiem wykładowym był hebrajski i polski. Polska Szkoła Powszechna w Kuźnicy była III stopnia czyli 7 klasowa i mieściła się we własnym budynku. Szkoła Powszechna w Kuźnicy posiadała własny gabinet fizyczny. Co tydzień we czwartki odbywały się targi. Funkcjonowała Kuźnicka Straż Ogniowa licząca 52 członków, w skład której wchodzili przede wszystkim Żydzi. W organizacji Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieżowego działał zespół Przysposobienia Rolniczego.
Zdjęcie 15. Polska Szkoła Powszechna w Kuźnicy w latach 30-tych
Zdjęcie 16. Zakończenie roku szkolnego 1936 r. (klasa 7)
Zdjęcie 17. Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Parafii Kuźnica – 1936 r.
1939 r. – Kuźnica była osadą nie wykazująca większego ożywienia, w której mieścił się: urząd gminy, posterunek policji państwowej, agencja pocztowa, 7 klasowa szkoła powszechna, apteka, 33 sklepy (w tym 6 chrześcijańskich). Pod względem komunikacyjnym Kuźnica znajdowała się w uprzywilejowanym położeniu, ponieważ w miejscowości ulokowana była stacja kolejowa. Przez centrum osady przebiegała również „droga bita” Grodno-Białystok o dużym natężeniu ruchu autobusowego. Położenie osady w dolinie Łosośny, otoczonej wzgórzami było bardzo malownicze i sprzyjało rozwojowi ruchu letniskowego. W osadzie i gminie rzemiosłem zajmowało się 95 osób, parę osób trudniło się kołodziejstwem (wyrobem kół). W gminie funkcjonowało 6 kółek rolniczych zrzeszających 120 członków.
Zdjęcia 18-19. Kuźnica – 1936 r.
Zdjęcie 20. Legitymacja Członkowska Centralnego Towarzystwa Organizacji i Kółek Rolniczych
17 września 1939 r. – tuż przed zachodem słońca nad Kuźnicą pojawiły się dwa samoloty sowieckie zrzucające ulotki nawołujące robotników oraz chłopów do przywitania wyzwoleńczej Armii Czerwonej.
21 września 1939 r. – wojska sowieckie wkroczyły do Kuźnicy. Łoskot czołgów z czerwonymi gwiazdami na wieżach obudził mieszkańców Kuźnicy. Pojawiła się konnica tabory i piechota. Po wkroczeniu do Kuźnicy, żołnierze sowieccy zbezcześcili i zniszczyli kilka krzyży. Zagrożony natychmiastowym rozstrzelaniem ks. Jan Eysmont uciekł na Litwę. W latach 1939-1941 Kuźnica zmieniła przynależność państwową – została włączona do ZSRR. Od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. nastąpiła fala wywózek do ZSRR.
22 października 1939 r. – przeprowadzono w Kuźnicy wybory w sprawie przyłączenia zajętych przez ZSRR ziem i włączeniu ich do Białoruskiej Socjalistycznej Sowieckiej Republiki.
listopad 1939 r. – dekretem Rady Najwyższej ZSRR z dnia 2 listopada polskie ziemie wschodnie zostały przyłączone do ZSSR jako integralna ich część. Jak głosiła propaganda sowiecka: „Białostocczyzna wyzwolona została od białej Polski i włączona jako Białoruś Zachodnia”. Kolejny Dekret Rady Najwyższej ZSRR z dnia 29 listopada „obywatelom polskim, znajdującym się na terytorium Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi, w dniu, w którym obszary te stały się oficjalną częścią składową Związku Sowieckiego tj. 1 i 2 listopada 1939 r. nadano obywatelstwo sowieckie. Nakazano zmiany polskich dowodów osobistych na paszporty radzieckie”.
15 stycznia 1940 r. – Prezydium Rady Najwyższej Białoruskiej SRR zatwierdziło podział administracyjny obwodu białostockiego. Kuźnica została włączona do rejonu w Grodnie.
22 czerwca 1941 r. – w czasie nalotu niemieckiego spłonęła większa część osady w tym dzielnica żydowska i drewniany budynek dworca. Linia demarkacyjna (z dnia 28 września 1939 r.) została przekroczona przez wojska niemieckie i faktycznie przestała istnieć. Województwo Białostockie zostało wcielone do Prus Wschodnich.
23 czerwca 1941 r. – do Kuźnicy wkroczyły wojska niemieckie, rozpoczęła się okupacja niemiecka. Wójtem został Bolesław Fiedorczyk. Na sołtysa wybrano Tomasza Żukowskiego.
sierpień 1941 r. – Niemcy utworzyli okręg białostocki Bezirk Bialystok, do którego Kuźnica została włączona. Ludność żydowska z Kuźnicy i z pobliskich kolonii wiejskich (Izaaka, Palestyna, Chanana) została skoncentrowana w gettach do października 1941 r.. W Sokółce utworzono getto zamknięte a w Kuźnicy i kolonii Izaaka o charakterze otwartym. W październiku 1942 r. Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy wydał tajny rozkaz likwidacji skupisk żydowskich w okręgu białostockim. Na mocy tej decyzji z dnia 2.11.1942 r. zlikwidowano getto w Kuźnicy, a mieszkańców wywieziono do obozu przejściowego w Kiełbasinie pod Grodnem.
Zdjęcie 21. Kuźnica po wojnie niemiecko-bolszewickiej – 26.09.1941 r.
1 grudnia 1943 r. – decyzją trzech mocarstw: ZSSR, Wielkiej Brytanii i USA ustalono przebieg granic Polski Wschodniej po tzw. linii Curzona. Według tych ustaleń Kuźnica po II wojnie światowej znalazła się w granicach Państwa Polskiego.
lipiec 1944 r. – przechodzący front wojenny ponownie dokonał wtórnych zniszczeń w osadzie. W nocy z 21 na 22 lipca 1944 r. Rosjanie zbombardowali kościół. W pożarze spłonął drewniany dach kościoła, całe wnętrze wraz z drewnianymi ołtarzami oraz jedna wieża kościelna. W czasie działań wojennych spłonęła także drewniana cerkiew prawosławna. W dniu 22 lipca 1944 r. radzieckie jednostki frontowe Armii Czerwonej z „marszu” opanowały Kuźnicę. Ostatecznie Kuźnica weszła w skład nowo tworzonego Państwa Polskiego uzależnionego od ZSSR. W wyniku nowej regulacji granicznej część trzech wschodnich gmin powiatu sokólskiego została odcięta od Polski.
Zdjęcie 22. Cerkiew w Kuźnicy w latach 30-tych
Zdjęcie 23.Widok na Cerkiew w Kuźnicy – 1935 r.
Sowieci przystąpili do ustalania przebiegu granicy między ZSSR, a Polską. Wywiad AK informował o stacjonującej w Kuźnicy kompanii Wojsk Przygranicznych NKWD w liczbie 120 ludzi. Najpierw ustawiono tzw. „wiechy”, owinięte słomą tyczki. Po kilku dniach wojsko zaczęło zaorywać wyznaczony pas graniczny i obsadzać wyznaczoną granicę radziecką strażą graniczną. Zaczęto budować zasieki i je umacniać. Gmina Kuźnica utraciła wsie: Nowodziel, Podlipki, Klinczany, Miszkieniki, Nowiki, Radziewicze, Iwanowce, Dojlidki, Kamionka, Dziemitkowo Małe, Murowszczyzna, Kopaniki, Korobczyce, Niemiejsze, Bakuny, Strubka, Gniewieńszczyzna, Bruzgi, Kulowce, Dubnica Mała, Łajgoble. W gminie Kuźnica granica przecinała wsie: Kowale, Czepiele,Kuścińce, Kuźnica, Saczkowce, Wołyńce. Granica od strony polskiej nie była chroniona. Na stacji kolejowej i drogowej pogranicza polsko-radzieckiego odprawy odbywały się tylko ze strony radzieckiej. Każdy przekraczający poddawany był ścisłej kontroli personalnej.
21 sierpnia 1944 r. – ludność z Nowodzieli za radą komendanta z Kuźnicy Jana Waszkiela i proboszcza Jana Malinowskiego napisała podanie o ponowne przyłączenie do Polski. Pismo skierowano do Komitetu Wyzwolenia Narodowego w Sokółce. W tym dniu ogłoszono pobór do Armii Czerwonej dla mężczyzn w wieku 18-55 lat.
wrzesień 1944 r. – powołano organ narzuconej przez sowietów władzy ludowej, Gromadzką Radę Narodową w Kuźnicy, która wykonywała powierzone jej zadania. Utworzono Zarząd Gminy w Kuźnicy w Powiecie Sokólskim. Wójtem został Stanisław Pacuk. Sekretarzem gminy Antoni Czurak. W tym miesiącu w gminie zaczęto wystawiać nakazy płatnicze w formie kontyngentów oraz potwierdzano meldunki na dowodach osobistych wystawionych przez komisarza niemieckiego (Amtkommisar Kuznica. Kreis Sokolka).
październik 1944 r. – powołano gminną komisję reformy rolnej oraz wyłoniono komitety folwarczne do zadań reformy rolnej w oparciu o wydaną przez PKWN dnia 11.10.1944 r. instrukcję. Gminnym pełnomocnikiem został powołany Kazimierz Bielawski – sekretarz partii PPR. Reforma rolna została zakończona w listopadzie 1944 r..
6 sierpnia 1945 r. – E. Osóbka-Morawski i W. Mołotow podpisali umowę o polsko-radzieckiej granicy państwowej. Sprawa przynależności osady Kuźnica w granicach Polski ostatecznie została uregulowana.
wrzesień 1946 r. – na bazie VI Oddziału Ochrony Pogranicza utworzono Białostocki Odział Wojsk Ochrony Pogranicza. Komenda Odcinka z dowództwem w Makowlanach rozlokowała swoje straże w między innymi w Kuźnicy. W Kuźnicy znajdował się także kolejowy Przejściowy Punkt Kontrolny Nr 20 – od 6 maja 1946 r. pod dowództwem kapitana Stanisława Skibińskiego.
Zdjęcie 24. Przejście Graniczne w Kuźnicy – 1946 r.
15 maja 1948 r. – wojsko radzieckie przeprowadziło rewizję w każdym gospodarstwie w Nowodzieli i sprawdziło wszystkich mieszkańców. Podobne rewizje przeprowadzono w pozostałych wsiach, które zostały zwrócone Polsce. Do gminy w Kuźnicy powróciły wsie: Nowodziel (120 gospodarstw),Tołcze (20 gospodarstw), Szymaki (20-25gospodarstw), Klimówka (20 gospodarstw).
16 maja 1948 r. – w jednym z domów w Nowodzieli, gdzie odprawiano nabożeństwo majowe, pojawił się żołnierz radziecki i oznajmił, że granica została otwarta. Tego samego dnia cała wieś Nowodziel uformowana w procesję, pieszo udała się do parafialnego kościoła w Kuźnicy. Druga procesja – z kościoła w Kuźnicy pod przewodnictwem ks. Jana Malinowskiego wyruszyła w kierunku Nowodzieli. Obie procesje spotkały się w miejscu przebiegu utworzonej w 1944 roku granicy. „Krzyż z krzyżem się zetknęli”. Stefan Gajlewicz ze łzami w oczach wspomina „w procesji śpiewaliśmy godzinki. Przechodząc starą granicę akurat śpiewaliśmy: z pokłonem Panno Święta (…)”. W kościele ks. Jan Malinowski wezwał kuźnickich parafian: „Dajcie miejsce dla ludzi z Nowodzieli. Oni są już u nas, wolni wchodzą do naszego kościoła”.
Zdjęcie 25. Ołtarz w Kościele w Kuźnicy w latach 50-tych
9 grudnia 1972 r. – Wojewódzka Rada Narodowa w Białymstoku uchwałą Nr XXI/72/72 utworzyła z dniem 1 stycznia 1972 r. GMINĘ KUŹNICA w powiecie sokólskim.
Zdjęcia 26-27. Mieszkańcy Kuźnicy – 1960 r.
1978 r. – oddano do użytku nowy budynek Gminnego Ośrodka Zdrowia w Kuźnicy. W otwarciu uczestniczyli kierownik Wydziału Administracyjnego KW PZPR w Białymstoku Zdzisław Rybicki oraz zastępca lekarza wojewódzkiego Mirosław Cilulko. Lekarzami GOZ w Kuźnicy zostali mianowani Janina i Sławomir Chmaro.
10 września 1986 r. – o godzinie 9.40 z białostockiego dworca wyruszył pierwszy pociąg elektryczny do stacji Kuźnica Białostocka.
Źródła opracowania:
1. Radkiewicz A. Dzieje osadnictwa w parafii Kuźnickiej do połowy XIX w. Praca magisterska. Białystok 1987
2. Radkiewicz A. Opis dworu kuźnickiego (notatki własne)
3. Borowik P., Ryżewski G. Kuźnica w czasach nowożytnych. Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego z. 10, 2004
4. Jasielczuk L. Zarys dziejów osadnictwa nad rzeką Klimówka do początku XVIII w. Białystok 2006
5. Jasielczuk L. Dzieje klasztoru ojców dominikanów w Klimówce 1686-1832 r. Białystok 2003
6. Jabłoński K. A. Pierwsze neogotyckie kościoły na Ziemi Białostockiej w Kuźnicy Białostockiej i Nowym Dworze. Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego Białystok 1998
7. ks. Krahel T. Opis parafii Kuźnica (rękopis).
8. ks. Krahel T. Nowy Dwór, dzieje parafii rzymskokatolickiej 1504-2004. Kuria Metropolitalna Białostocka. Białystok 2004
9. Wąsiecki J. Pruskie opisy miast polskich z końca XVIII wieku. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Prace Wydziału Prawa Nr 13. Departament białostocki
10. Sokół K. Granica polsko-radzecka w latach 1944-1948 w okolicach Kuźnicy. Praca magisterska. Białystok 2006
11. Bujnowski W. Powiat Sokólski, jego przeszłość i stan obecny. Seria prac społeczno-gospodarczych nr 78. Warszawa 1939
12. Citou. A. Heraldyka białoruskich miast. Mińsk 1998
13. Bobrowski P. Materiały do geografii i statystyki. Grodzieńska Gubernia cz. 2. Sankt Petersburg 1863